Предания и легенды народа саха (на основе материалов, собранных участниками лагеря-экспедиции “Күн Өркөн”): пособие.
Павлов Иван Михайлович – сэһэнньит
Иван Михайлович 1921 сыллаахха тохсунньу 31 күнүгэр Амма оройуонун Ньыла нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Саха государственнай университетын история факультетын бүтэрэн, история учууталын идэтин баһылаабыта.
Чурапчы орто оскуолатыгар 4 сыл, Тулагы орто оскуолатыгар 8 сыл, кэлин өр кэмҥэ Д.П.Коркин аатынан республикатааҕы спортивнай интернат-оскуолаҕа учууталлаабыта.
Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, Чурапчы, Болугур нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо
Иван Михайлович - Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии ветерана, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Чурапчы улууһун, Болугур нэһилиэгин бочуоттаах гражданина. Албан аат 3-с степеннээх, Аҕа дойду сэриитин 1-кы степеннээх орденнарынан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Кенигсбери ылыы иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Мындаҕаайы туһунан үһүйээн
Мындаҕаайы Болугур нэһилиэгэ дэнэр этэ. Былыр, нуучалар кэлэ иликтэринэ, Омоллоон диэн киһи төрүү сылдьыбыт. Одьулууҥҥа олохсуйбут үһү. Омоллоон 12 саастааҕар аҕата кинини илдьэ Быйаҥ диэн ойууҥҥа бара сылдьыбыт. Ас тардыбыттар, чэйдээбиттэр, кыра оҕолоро, Омоллоон, уурар астарын барытын сиэн испит, биир да эти ордорботох. Онуоха Быйаҥ ойуун эппит: “Уолун аһастаах эбит. Үчүгэй киһи буолсу. Иҥсэлээх, онон Омоллоон диэн буоллун”. Омоллоон ити эппитин олох сөбүлээбэтэх.
Биэс сыл ааспытын кэннэ Быйаҥ ойууну кэлэн өлөрбүт дииллэр. Тэлгэһэтигэр киирэн, хаһан Быйаҥ ойуун дьиэтиттэн тахсарын көһүтэн сыппыт. Кэмниэ кэнэҕэс, тахсыбытын кэннэ, оҕунан ытан түһэрбит. Ойуун хатаннык хаһыытаабытыгар уолаттара ыстанан тахсыбыттар. Өлөөрү сытан: “Омоллоон кэлэн иэстэстэ. Эһиги иэстэһээриҥ”, - диэт, тыына быстыбыт. Дьонтон сураһан, Омолоон атах балай Бүлүү диэки баран иһэрэ биллибит. Бүлүүгэ Омоллоон диэн нэһилиэк баар, баҕар, ситимнээҕэ буолуо. Ойуун уолаттара Омоллоону суоллаан, аймахтарын дьиэлэригэр көтөн түһэллэр, суоҕун көрөн баран, кини быраатын Чааппара диэн уолу өлөрөллөр. Онуоха Болугур толоонуттан куотар, онтон Одьулуунтан Мындаҕаайыга күрүүр. Уолаттара син биир эккирэтэллэр. Мындаҕаайыга хомустаах баҕайы күөл баар. Онно умсан хаалбыт үһү. Умсаах курдук умсан баран, өр буолан баран, олох атын сиринэн тахса сылдьыбыт. Ойуун уолаттара аҕаларын өлөрбүт оноҕоһу илдьэ сылдьаллар эбит. Халлаан диэки хайыһан туран, оноҕосторун өрө уунан туран, саҥа саҥаран баран үөһэ ыппыттар. Ол оноҕос үөһэ тахсан баран, таҥнары түһүүтүгэр оруобуна Омоллоон умсан тахсыбытыгар сөп түбэһэн, оноҕос төбөтүн оройугар түспүт диэн үһүйээн кэпсиир.
Аны туран Омоллоон убайдаах эбитэ үһү. Ол убайа кэрэ бэйэлээх кэргэннээх эбит. Чурапчыттан Мындаҕаайыга кэлиигэ Бабаҕа үрэҕи туоратар муоста баар дии, ол аттыгар убайын көһүтэн сыппыт. Ол дьахтардыын көрсүүлэһэн баран, сүбэлэһэн өлөрүөххэ диэн буолбут. Убайа чугаһаабытыгар, оҕунан ыппыт. Убайа тыыннааҕын көрөн, сүүрдэн тиийэн, батаһынан охсуолаан өлөрөөт, батаһын сууйбут. Ол иһин билигин ол сир аата – Батас сууйбут дэнэр. Аны туран ити кэннэ Омоллоон санаабыт. Бу дьахтар миигин албыннаан, убайбын өлөттөрбүт буоллаҕына, туох тахсара биллибэт диэн баран, тиийэн, аны ол дьахтары-саҥаһын өлөрөр. Уонна аҕатыттан игин кыбыстан, илин диэки 3-4 сылга сураҕа суох сүтэн хаалар. Онтон күөрэйэн кэлэн, киһитийбит курдук буолан, ойох ылар. Түөрт оҕолонор. Маҥнайгы уола – Сэһэн Быркана диэн эбит. Аммаҕа айаннаан иһэн, биир кэпсээннээх баҕайы эр киһилиин айаннаабыттар. Онтон билбитэ кэргэнэ сарсыарда эрдэ төрөөбүт буолар. Ол иһин ол киһини кытары дьүөрэлээн, Сэһэн Быркана диэбит. Ол уолугар Мындаҕаайы, Одьулуун сирдэрин анаабыт. Бастакы Болугур диэн буолбут. Иккис уола – Сүпсүк Болугур диэн эбит. Дьахтар ити оҕотун олус өр ыалдьан төрөппүт. Сүпсүгүрүү бөҕө буолбут, ол иһин Сүпсүк Болугур диэн буолбут дииллэр. Киниэхэ Хатылыны, Хатылы бэтэрээ өтттүн бүтүннүү биэрбит. Ити сир Иккис Болугур диэн буолбут. Үһүс уол – Кугда Мээри. Кыстык Кугда диэки төрөөбүт. Төрдүс уола – Долуччу. Бу уол Амма сиригэр тиийэн олохсуйбут, арааһа, Сулҕаччы, Соморсун игин диэки буолуо. Ол сир Үһүс Болугур диэн буолбут.
Ити Омолоон сыдьаана Омуоруйа диэн олоро сылдьыбыт. Туох да өйүнэн, сатабылынан аатырбыт киһи эбит. Сылгытын, сүөһүтүн хас эмэ төгүл элбэтэн, тэнитэн олорбут. Дьэ ол киһи Таатта эҥэр бурдук ыһар эбит, Мындаҕаайыга оттуур, сыл аайы сүөһүлэрин Буордаах диэн сиргэ кыстатар. Олуоруйа байан-тайан олорбут дииллэр. Ол киһи кырдьан баран: “Дойдубар таһаарын, сыарҕам алдьаннаҕына, ол сиргэ таһааран көмөөрүҥ”, - диэбит. Айаннаан истэхтэринэ, Улахан алаас диэн сиргэ сыарҕалара алдьанан хаалар. Онтон кырдьаҕас өлөр. Уолаттара икки хос ампаар тутан көмөллөр. Дьикти баҕайытык харайбыттар. Кыһыны быһа уҥуһах хаспыттар эбит, оттон саас, от-мас тыллыыта, оҕонньор сүөһүлэрин барытын үүрэн аҕалан төгүрүччү мунньаллар. Баайа-дуола тулалаан турдаҕына, айылҕа уһуктуута, оҕонньору кистииллэр.
Онон маҥнайгы төрүппүт, төрдүбүт, удьуорбутун утмнааччыбыт – Омоллоон, тэнийиибит – Омуоруйаттан.
Суруйда Сеня Павлов, 6 кылаас, 2012 с. Мындаҕаайы, Бэс
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
-
Тоҕо Омоллоон ойууҥҥа өhүргэммитэй?
-
Ойуун быраата ким диэн ааттааҕый?
-
Мындаҕаайы туhунан үhүйээни ким суруйбутай?
-
Омоллооҥҥо хас сааһыгар ааты биэрбиттэрий ?
-
Омоллоон ханна олохсуйбутай?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн туруор.
1. номолоол-
2. ыбйан нуойу-
3. паапчара-
4. дьоуулну-
5. сэнэһ ырбакан-
3. Омоллоон ойууну уруһуйдаа.
Собакин Иннокентий Иннокентьевич
Иннокентий Иннокентьевич 1958 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Чурапчы оройуонун Соловьёв нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Билигин төрөөбүт дойдутугар, Мырыла нэһилиэгэр, олорор.
1988 сыллаахха СГУ ИЮФ история салаатын бүтэрэн, үрдүк үөрэхтээх история уонна ОБЖ учууталынан үлэлиир. Олохтоох кыраайы үөрэтэр музей салайааччыта.Нэһилиэк историятын үйэтитиигэ үлэлиир. Саха Республикатын Үөрэҕириитин туйгуна.
Биһиги төрүппүт Даллан Дааҕынай
(Номох)
Биhиги төрүппүт Фома Собакин кылгас Фома Үөhээ Амматтан 1700 сыллар диэки бэрэбинэнэн таннары устан киирбит диэн номоххо кэпсэнэр. Ол кэлэн, кини манна Токур хайа анныгар тохтоон, сирин –уотун таптаан олохсуйбут эбит. Киниттэн саҕаланар эбит, этэргэ дылы, биhиги төрүччүбүт. Кини Орбоко Сүөдэр диэн уолланар, ол Орбоко Сүөдэр диэн уолуттан сэттэ уол оҕо төрүүр, Даллан Дааҕынай, Бэйбэрээк, Хаппараал, Мутук Махсыым, чэ итирдик сэттэ киhи, онтон саамай улахан уол Даллан Дааҕынай бу мин төрдүм, хос –хос эhэм буолар. Ол киhи туhунан номохтор, кэпсээннэр бааллар, онтон кыратык кэпсээн ааhыахпын баҕарабын.
Ол курдук Даллан Дааҕынай бэйэтин кэмигэр киһи киэнэ харса суоҕа, чулуута, куустээҕэ, быhыйа эбит. Аһылык Силип уонна Сибиряковтар төрүттэрэ Лоӊку диэн киһилиин үhүөбуолан табаарыстаhан бултууллара үһү. Аһылык Силиптэрэ актыбыыс, анны оччолорго Степной дуума депутата Ыстаарыhын баар эбит. Ол Ыстаарыhын табаарыhа эбит ити Аһылык Силипдиэн. Ол Аһылык Силип табаарыhа Ыстаарыhын сорудах биэрэр. Чэ, биhи Боотуруускай улууhун территориятын быhаарсыаҕыӊ диэн. Кинилэр быhаарса Аммаунуор тахсаллар. Аммаунуор тахсаннар, кыраныысса быhан киллэрэллэр. Кыраныыссаны быhалларыгар, Аһылык Силип тонус ааттааҕын, тонус бэрдин кытта үрэх унуор өттугэр биир күнү быhа утарыта күөртэhэн, саанан кынаhан баран сыппыттар. Хайалара да туран барбат үhү. Ол сири былдьаhан. Оннук сыта сатаан баран, анараа тоӊус киhитэ: «Туох алдьархайдаах өhөс киhигиний?» -диэт, баран хаалбыт. Инньэ гынан ол сири дьэ Боотуруускай улууска тиийэн киирбит үhү. Ханан сыппыт сиригэр кыраныысса остуолбатын туруорбуттар эбит. Онно бултууллар эбит наар бииргэ.
Аны биир кэмӊэ Дьуойаҕа улахан мунха буолбут,ол мунхаҕа дьэ Уот Ыстаарыhын кэлбит, онно киhи бөҕө үлэлии сылдьар эбит.Ыстаарыhын ойоҕо эмиэ кэлсибит. Даллан Дааҕынайаны тыаттан киирэн кэлбит, хоонньугар саhыл тириитин укта сылдьар эбит. Ол мунха кэннэ тахсыы буолбутугар, Даллан Дааҕынай бэчимэни тарда турдаҕына, саhыла түhэн кэлбит, ону Уот Ыстаарыһы ойоҕо көрөн, харбаан ылбыт. Даллан Дааҕынай : «Хайа, бу хайдах буоллуӊ, бу да дьахтар, хайдах былдьаhа сылдьаҕыный?» - диэн кыыhырбыт уонна дьахтары тиэрэ анньан түһэрбит. Дьахтар ытыы-ытыы эригэр Уот Ыстаарыhыӊӊа үнсэр. «БуДаллан Дааҕынай балык урдугэр тиэрэ анньан кэбистэ». Эрэ: «Хайдах буолан, бу эн Даллан Дааҕынайтан былдьаһаҕын?» - диэн, мөҕөн кэбиспит. Ол курдук Даллан Дааҕынайтан Уот Ыстаарыhын олох саллар эбит. Дьэ, бу – биhиги төрүппүт.
Даллан Дааҕынай саамай бүтэhик сүүһүс эhэтин өлөрбүт. Ол сүүһүс эhэтэ киниэхэ соруйан киирэн биэрэн, өлөртөрбүт. Ол Даллан Дааҕынай кырдьаҕас оҕонньор, 75 сааһын туоллаҕа буолуо, тайаҕынан эрэ сылдьар буолар. Ол кэмӊэ оҕонньор биирдэ таһырдьа тахсан турдаҕына, уолаттара тыаттан ынах иhэр диэбиттэрэ үhү. Тахсыбыттара, ол «ынахтара» кэлэн, таhырдьа үүт угар сирдэригэр умуhах аанын аhан, хаhаастарын сии турара үhү. Ону Даллан Дааҕынай батыйабын аҕалыӊ диэн сорудахтаабыт уоннаол эhэни сүрэххэ анньан өлөрбүт. Ол эhэ кырдьаҕас эбит. Чэ ити курдук, улуу киhи олорон ааспыт эбит – биһиги өбүгэбитДаллан Дааҕынай.
Суруйда Никонова Майя, 10 кылаас үөрэнээччитэ, 2012с.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Орбоко Сүөдэр хас уолаттанарый?
2. Үс табаарыстары ааттаталаа?
3. Үс табаарыстар туохха түбэһэллэр?
4. Хас сыллаахха Фома Собакин Токур хайа анныгар олохсуйбутуй?
5. Тоҕо уолу Уоҥку диэн ааттаабыттарый?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн туруор.
1. фмао боскиан
2. ппархаал
3. тукму мхсаы К сожалению, концептуальные подходы к изучению образцов народной словесности на уроках родного языка пока еще не выработаны, также отсутствует и преемственность между звеньями. В свете этого, в деле приобщения детей к фольклору уроки родной литературы и внеклассного чтения остаются более значимыми и результативными. Проблема внеклассного чтения вообще относится к малоизученным вопросам методики. ым
4. бэбэйкээр
5. плиис
3. Ааттар суолталара
1. Кылгас Фома-
2. Даллан Дааҕынай-
3. Мутук Махсыым-
4. Аналыы Силип-
5. Уоҥку-
Пермяков Егор Михайлович
Егор Михайлович 1951 сыллаахха бэс ыйын 8 күнүгэр Чурапчы улууhун Сылан нэhилиэгин Түɵйэ учаастагын Оҕуhур бɵhүɵлэгэр күн сирин кɵрбүтэ. Аҕата Пермяков Михаил Михайлович 1927 сыллаахт ɵрүɵх. Ийэтэ Местникова Парасковья Дмитриевна 1928 сыллаах тɵрүɵх. Иккиэн Аччаҕар нэhилиэгин тɵрүт олохтоохторо этилэр. Маңнайгы кэргэниттэн оҕолорун батыhыннаран кэлэн Оҕуhурга олохсуйбут. Оҕолор бииргэ тɵрɵɵбүт алтыалар эбит. Егор Михайлович оҕо сааhын Түɵйэ учаастагын сиригэр-уотугар колхоз, совхоз үлэтигэр үлэлээн-хамсаан улааппыта.
1974-1977 сыллаахха Ɵлүɵхүмэтээҕи тыа хаhаайыстыбатын техникумун, техник-механик идэтин баhылаан 1979 сылга диэри Сылан отделениятыгар тракторнай-машиннай пааркаҕа механигынан үлэлээбитэ.1982 сылга диэри Сылан орто оскуолатыгар оҕолору “трактороведение” диэн предметка үɵрэппитэ. 1982сыллаахха СГУ Пединститутугар үɵрэнэн, общететехническай дисциплинэлэр учуутуллара диэн дипломун ылан 1986 сылтан Чурапчы орто оскуотыгар, улуустааҕы гимназияҕа учууталлаабыта. 2003 сыллаахха Түɵйэ учаастагар баhылыгынан үлэлээбитэ. 2006 сылга пенсияҕа тахсыар диэри ДЮСШ тренерынан, харабылынанүлэлээбитэ.
1985 сылга ыал буолан үс кыыс оҕолоох, үс сиэннээх. Дойдутун Аччаҕар туhунан оҕо эрдэҕиттэн кырдьаҕастар кэпсээннэрин истэрэ. Кэлин «Аччаҕар тɵрүттэрэ-уустара» диэн кинигэттэн ааҕан билбитэ.
Саха киhитэ буоларын быhыытынан ис туруктар сахалыы итэҕэл айылҕаҕа сүгүрүйүүгэ, саха киhитэ дойдутун, тɵрɵɵбүт сирин-уотун урукку историятын, удьуордарын тɵрүттэрин тириэ-хааннарын билиэхтээх диэн сыалтан олоҕуран, сааһыран баран интэриэhиргээн үhүйээннэри ааҕар, кырдьаҕас дьон кэпсээннэрин истэрэ. Эдэрдэргэ түгэн кɵhүннэҕинэ билэрин кэпсээччи. Итэҕэл түмсүүлэригэр сылдьааччы. Бэйэтэ «Чэбдик» кулууб чилиэнэ. Саха итэҕэлин пропогандалыыр.
Кутуйах баай
Кутуйах баай 17-18 үйэлэр саҕана үөскээн олорон ааспыт киһи. Түөйэ соҕуруу өртүгэр баар алаастарынан олохсуйбута үһү. Кэччэгэй, күтүр киһи буолан баайын-дуолун-хаччытын наар сиргэ көмөр идэлээх баай этэ диэн кэпсэлгэ сылдьар. Хамначчыттарыгар, да чугас ыалларагыгар да, атын баайдар курдук ылсар-бэрсэр диэни билбэт эбитэ үһү.Уутуйан олорбут сирдэринэн Дьаарылла, Араӊастаах, Лаанкыны Саппыйата.Туох оҕолооҕо-уруулааҕа соччо биллибэт. Арай үһүйээн быһыытынан икки үчүгэй булчут уолаттардааҕа диэн биллэр.Элбэх сылгы,ынах сүөһүлэрдээҕэ. Онтукатын этин, арыытын куоратынан, өрүһүнэн эргинэн көмүскэ кубулутара. Ардыгар илин Лаамынан түүлээххэ эргитэрэ. Түүлээҕин көмүскэ кубулутара. Муспут баайын-харчытын, көмүһүн наар сиргэ көмөрө. Ханна көмөрүн иэгэйэр икки атахтаах билбэтэх. Сорохтор Дьаарылла тоҕус чочумаастарыгар уурара буолуо диэн сэрэйэллэрэ. Кутуйах баай кистээбит көмүһүн былыр былыргыттан көрдөөбүттэрэ буолуо да Ким да булбут сибикитэ биллибэт. Оннооҕор, Кутуйах баай, бэйэтэ ханна көмүллэн сытарын билбэт эбиттэр.
Суруйда Павлова Уля 6 кылаас
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Бу баай тоҕо “Кутуйах баай” диэн ааттаммытай?
2. Кини мунньуммут баайын-дуолун хайдах кистиирий?
3. Кутуйах баай хаһыс үйэҕэ олорбутай?
4. Кутуйах баай ханна олохсуйбутай?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн туруор.
1. үтейэ
2. уктухйа йаба
3. рдьаыллаа
4. нлааыынк
5. пысапайтаа
3. Кутуйах баайы уруһуйдаа.
Слепцов Семен Михайлович
Слепцов Семён Михайлович 1944 с. Чурапчы оройуона Болтоңо нэһилиэгэр тѳрѳѳбүт. Болтоңо начальнай, Хатылы сэттэ кылаастаах оскуолатын, салгыы Чурапчы орто оскуолатын бүтэрбитэ. Армия кэнниттэн 1972 с. СГУ БГФ бүтэрбитэ. 1970 сылтан Болтоңо сэттэ кылаастаах оскуолатын учууталынан, Болтоңо, Сылаң оскуолаларын директорынан, Кытаанах нэһилиэгэр исполком председателинэн үлэлээбитэ.
2001-2003 сылларга Болтоңо орто оскуолатын музейыгар үлэлээбитэ. Үлэлиир кэмигэр оскуола музейыгар свидетельство ылбыта.
Музейга үлэлиир сылларыттан саахымат куруһуогун ыыппыта. Куруһуокка дьарыктанар оҕолор үгүс улуустааҕы уонна республигаҕа ыытыллар күрэххэ мэлдьи кыттан, митэстэлэһэн барбыттара. 2004-2012 сылларга улуустааҕы комплекснай спартекиадађа уонна «Белая ладья» диэн курэхтэһиигэ мэлдьи бастакы, иккис, үһүс миэстэлэри ылбыттара. Үгүс куруһурокка дьарыктанар оҕолортон республика призердара уонна улуус чемпионнара үүммүттэрэ. Элбэх оҕо бастакы разряд нуоруматын толорбуттара. 2005 сылтан Аҕа Дойду Улуу Сэриитин ветерана, снайпер Г.К. Федоров бирииһигэр улуустааҕы саахымат турнира оскуола оҕолоругар үгэс курдук ыыттыллар. 2009 сылтан алын кылаас оҕолоругар үлэ ветерана, бочуот знага орден кавалера В.Х. Жебсаин бирииһигэр турнир ыытыллар.
Кэргэннээх, биэс оҕолоох, сиэннэрдээх.
РФ үѳрэҕириитин туйгуна, Саха Республикатын үѳрэђириитин уонна спортун бочуоттаах ветераннара. Болтоңо нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.
Тѳрүттэрбит туһунан
Уот Айах Кудаңса хос сиэнэ Үѳчэй баайтан Үрүң Бас Болтоңо диэн киһи тѳрѳѳн-ууһаан ођолонон-урууланан Болтоңо нэһилиэгин тѳрүтүнэн буолбута. Болтоңо нэһилиэгэ илиң ѳттүнэн Таатта улууһун тыараһа нэһилиэгин кытары, хоту ѳттүнэн Чурапчы Арыылааҕын Сылаңын, онтон арђаа ѳттүнэн Чурапчы Хатылы нэһилиэгин кытары, сођуруу ѳттүнэн Соловьев нэһилиэгин кытта биһиги кыраныыссалаһабыт. Болтоңо сирэ-уота бары билэргит курдук былыр-былыргаттан уонна билигин дађаны айылђа анаан-минээн сүѳһү-сылгы ииттэргэ айбыт сирэ буолар. Ол курдук биһиги нэһилиэкпит территориятынан арђааттан илиң Таатта үрэҕэ устар. Онтон хоту От үрэх, Наммара уонна Түѳйэ үрэхтэр биһиги алаастарбытын,ыалларбытын уунан хааччыйаллар. Биһиги нэһилиэктэр былыр-былыргаттан сүѳһү уонна сылгы ииттиинэн олорбуппут. Былыр улахан, сэниэ, кыахтаах дьоннор олорон ааспыттара. Ол курдук мантан Арыылаах диэн сиргэ Сэмэн Иннокентьев (Сэмэнэбис) баай олорбут. Бу Сэмэнэбис баай бары билэргит курдук улахан прогрессивнай ѳйдѳѳх-санаалаах киһи эбит. Ол курдук бэйэтин дойдутугар Арыылаахха бэйэтигэр улахан аныгылыы дьиэ туттарбыт. Уонна арҕааттан телеграмма остуолбатын Охотскайга дылы тардыыга үбүлээбит, үлэлэппит киһи эбит. Кини таһынан Ойуур Булгунньахха Сивцев Баай диэн олорбут. Арҕаа Кривошапкиннар, Кындалга Макаровтар итинник үгүс элбэх дьоннор Болтоңо нэһилиэгин территориятыгар биир гына тарђанан, сылгы-сүѳһү ииттэн олорбуттар. Болтоҥо баайдара Ѳндѳрѳй Новгородов, Степан Новгородов, Дмитрий Сивцев, Афанасий Макаров, Петр Литвинцев, Семен Иннокентьев, Николай Сокольников элбэх ынах сүѳһүлээх, сылгылаах, хамначчыт дьоннордоох, аҕа уустарын чаччыыналарынан нэһилиэк кинээстэринэн олорбут дьон эбиттэр. Болтоңо нэһилиэгэ сэбиэскэй былаас сађаланыытыгар Чурапчы улууһугар биир бастыкынан колхоһу тэрийтэлээбитэ. Ол колхозтарбыт кэнники бѳдѳңсүйэн Сталин аатынан, партия сүүрбэ иккис сийиэһэ диэн аатынан колхозка, кэнники Николай Субуруускай совхозка тэриллэн, хаһан сэбиэскэй былаас суох буолан, биирдиилээн уонна коллективнай хозяйстволарга барыар дылы оннук дьон-сэргэ үлэлээн-хамнаан олорбуттара. Билигин Болтоңо нэһилиэгэр алта сүүстэн тахса нэһилиэнньэлээх, үс сүүстэн тахса быыбардааччылаах, сүрүн дьарыга сүѳһү уонна сылгы ииттэн олороллор.
Болтоңо нэһилиэгэ элбэх номоххо киирбит дьоннордоох. Ол дьоннортон олох былыргы киһинэн Тоңхой ойуун диэн олорбут эбит. Кини тѳрдѳ Булгунньахтаах алаас. Онно ойуун олох былыргыттан аан дойдуга самолет даҕаны, техника даҕаны айылла илигинэ, эрдэттэн киһи олоҕо сайдан уларыйыахтаађын ѳтѳ кѳрбүт. Дьоннор мохсоҕол курдук кѳтѳр буолуохтара, сир-дойду хара буорунан ѳрүкүйүѳ диэн, билиңңи тыраахтар, массыына үлэтин уонна самолет кѳтѳр буолуутун эрдэттэн эппит эбит. Болтоңо нэһилиэгэр Уруу Ураһалаах диэн сиргэ, урут элбэх колхоз киинэ, дьон туоһуйан олорор кэмигэр кини эппит эбит: «Олохтоохтор бары биир сиргэ мустуохтара, Ураһалаахтан биир соҕотох дьахтар эриэн ынаҕы сиэтэн киллэрэн уулаах эбэҕэ уулатыаҕа»,- диэн эппит эбит. Онтуката оруобуна эппитин курдук, билинни Харбала бѳһүѳлэгэр ыаллар кѳһѳн киирэллэр. Ол Ураһалаахха соҕотох Седалищева Аана эмээхсин хара ѳлүѳр дылы суос-соҕотоҕун олорбутун ѳтѳ кѳрбүт эбит. Ити таһынан Болтоңоҕо Дьаакып Бѳтүрүѳп диэн улахан ойуун олорбут. Улахан сүүрүүк, айылҕаттан бэриллибит быһый атахтаах Булуукай диэн киһи Булгунньахтаахха кинээскэ хоно сытан биир түүн иһигэр Мырылаҕа киирэн сылгыны уоран таһаарбытын туһунан эмиэ кэпсииллэр. Ылдьаа Новгородов диэн киһи убаһаны атаҕынан эккирэтэн, сүнньүгэ охсон ѳлѳрѳр кытыгырас киһи баар эбитэ үһү. Ол кини баайдар сылгыларын оннук ылан, убаһаны идэһэ оңосторун иһин ынырыктаах ѳйдѳѳх Дмитрий Павлович Сивцев диэн баай киһи кинини ыңыран ылан этэр: «Эн, мин сылгыбын кѳр, сылгыһыт буол»,- диэн үлэҕэ ыңырар. Онтон ыла кини сылгытын үѳрүттэн биир даҕаны убаһа сүппэт буолбута. Итини таһынан тустуук Биэскин Дьаакыбы Николай Субуруускай Чурапчы улууһугар буолбут ыһыахтарга анаан илдьэ сылдьан туһуннарара эбитэ үһү. Чичиров Уйбаан, Догдонов Егор, Кривошапкин Николай уонна да элбэх күүстээх дьоннор олорон ааспыттара.
Ону таһынан мин бүгүн эһиэхэ кэпсиэм бэйэм аҕам туһунан. Бу Слепцов Михаил Ильич (Ылдьыыс Мэхээлэ) диэн оҕонньор былыргы дьон сиэринэн, туспа суоллаах-иистээх киһи олорон ааспыта. Кини уңуох тутар, отоһут киһи этэ. Бэйэтэ кэпсииринэн үс сүүстэн тахса араас эчэйиилээх, уңуох алдьаныылаах дьону эмтээбит. Былыргы сэбиэскэй кэмңэ, бары билэргит курдук, норуот эмчиттэрэ билиңңи курдук кѳңүллэнэн үлэлээбэт этилэр. Барыта кистэл-бобуу кэмигэр кини кистээн, дьон кѳрдѳһүүтүн ылынан эмтиир этэ. Ол эмтииригэр уратыта диэн, хайаан даҕаны уңуоҕа тостубут киһи кэлэрин эрдэттэн билэр этэ. Ол билэн биһиэхэ чаайниккытын оһоххо ууран кэбиһин, дьон кэлиэ диир этэ. Оччоҕуна илиитэ тостубут, хомурҕанын тоһуппут, араас эчэйбит дьоннор киниэхэ тиийэн кэлэллэр этэ. Ол кэллэхтэринэ аан бастаан кини биир боппуруоһу биэрэр: «Быраастарга кѳрдѳрдүн дуо, укуолланнын дуо?»,- диэн, ону холобура ыарыытын тулуйбакка обезболевающай укуол ылбыт киьи кэллэҕинэ, кини эмтээбэт этэ. Хайаан даҕаны олорон, эмин таһааран, нѳңүѳ күнугэр биирдэ киирэр. Тоҕо диэтэххэ оннук укуолу ылбыт киһи тиириитэ хабыллар бааһыран хаалар эбит, ол иһин эмтээбэт этэ. Онтон ньымата диэн, арыы уулларан, арыынан дэлби имэрийэр, бу киһи уңуоҕун оннугар киллэрэр этэ.
Ытыһа кэтит, наһаа чараас оҕо тѳбѳтүн курдук сып-сымнаҕас кып-кыһыл, сып-сылаас кураанах буолар этэ. Ол иһин кини үлэлииригэр хаһан даҕаны үтүлүгэ суох үлэлээбэт этэ. Тарбаҕынан имэрийэн уңуох ханан тостубутун быһаарар эбит, ол иһин тарбаҕын, ытыһын харыстыыра. Уонна инньэ гынан баран рентген курдук хас сиринэн тостубутун, хайдах үлтүрүйбүтүн барытын быһаарар этэ. «Хайдах ити үлүгэрдээх ренгенын курдары кѳрѳр буолан бараннар, билбэттэрий?»,- диэн сүрдээҕин сѳҕѳр этэ.
Россия председателэ Михаил Пермяков уңуоҕун тоһутан баран ѳр кэмңэ эрэйдэнэн, ѳтүѳрбэккэ гынан баран, санитарнай массынанан кистээн кэлэн оҕонньорго туттаран барбыта. Ону кини бигээн билэн баран тостубутун быһааран уңуоҕун тутан баран чаптыыр этэ.
Ол кэмңэ бобуулаах буолан, оччолорго тѳһѳ да кыра дуоһунастаах буолан уонна партия киирэн буолан сүрдээҕин кыбыстар этим. Ол иһин буоллаҕына миигиттэн кистээннэр илдьэ бараллар этэ. Маҕаһыыңңа килиэп ыла киирэ баран оҕонньорбут сүтэн хаалар этэ. Ону кэлбит нѳңүѳ күнүгэр хантан кэллин диэтэххэ Чурапчыттан, куораттан кэллим диир буолар этэ. Оччолорго билиңңи курдук харчыга үлэлээбэт, айаҕар эрэ үлэлиир этэ. Олус киһини абыраабыта, сѳхпүтүм диэн Тааттаҕа Новгородов Гаврил диэн киһини кытта Харбалаахха бара сылдьыбытым. Ол бара сылдьыбыппар оҕонньору илдьэ сылдьыбыппыт. Ону хас дэриэбинэ аайы Харбалаахтан Кыйыыга дылы ођонньор Харбалаахха барбыт үһү диэннэр, массыынабытын тоһуйаннар, аара суолга тутан ылан баран тѳлѳпүѳнүнэн сибээстээннэр «Бу оҕонньоргут биһигини атахпытын, илиибитин тутан үтүѳртэ»,- диэннэр, хас суол тохтоотун аайы, дэриэбинэ аайы оҕонньору кѳрдѳһѳн, атахтарын, илиилэрэнин кѳрдѳрѳн, сүрдээҕин махтанан ааспыттара. Ону мин кырдьык да оҕонньор туһалаах эбит дии санаабытым.
Аҕам аңардас киһи уңуоҕун туппат этэ, оннооҕор Даниловтар, Христина эмээхсин уонна Гаврил Николаевич саңа тѳрѳѳбүт ынах оҕотун атаҕын үктээн кэбиспитин, оҕонньор чаптаан үтүѳрдүбүтэ. Ол ньирэй идэһэ буолуутун туһунан билигиңңээңңи диэри Даниловтар махтана кэпсииллэр. Ынах кэлин хобо тахсан хаалбытын, соһон киллэрэннэр, атахха ѳрѳ тардан бараннар ону киллэрбитин туһунан эмиэ сүрдээгин кэпсииллэр. Аҕам ѳссѳ түѳннүүр этэ. Холобура Анатолий Иванович сиһинэн сыһыллан хаалбытыгар эмиэ дьэ ол түүн кистээн кэлэннэр ођонньорго түѳннэппиттэрэ, ол түѳннэппиттэригэр Анатолий Иванович билиңңээңңи дылы кэпсиир. «Ол түѳннэтэммин мин билигин бу сиһим ыалдьыбат, үчүгэйдик сылдьабын»,- диэн сааһырбыт сэттэ уончатыттан тахсыбыт ођонньор билигин да кэпсиир. Аҕам ыалдьар сирин бигээн баран от уурара. Ол таба уурдађына түѳнэ балай да сиэн баран сүрдээх үчүгэйдик «Пас!» гына эстэн баран, буулдьа курдук кѳтѳн хаалар этэ. Чэ оччоҕуна оҕонньор үѳрэр аҕай этэ. Ол аата таба, сѳпкѳ точкатын быһаарбыппыт диир этэ. Уонна оннук дьоннор кэнники үтүѳрэллэр этэ.
Ол курдук биһиги Болтоңобутугар араас, үгүс талааннаах дьоннор бааллар. Биһиги ођолорбутуттан ѳссѳ да итинник дьоннор сыыйа биллэн туран кѳлүѳнэ-кѳлүѳнэ сѳп буола-буола хатыланан кэлэн иһиэҕэ. Ол курдук ити суруйааччыларбыт, улахан артыыстарбыт элбэх суруйааччы туһуугурар. Бу Чурапчы улууһар ханнык дађаны нэһилиэккэ биһиги Болтоңобут курдук тууһугуран элбэх суруйааччылар, ытык талааннаах дьоннор үѳскээбэтэхтэрэ. Ол биллэн туран хатыланыаҕа. Алфавиты айбыт Семен Андреевич Новгородовтан саҕалаан, Күн Дьирибинэ, Дьуон Дьаңылы, Виктор Саввин, Сэмэн Тумат, Михаил Дођордууров, Болот-Боотур – ити барыта биһиги дойдубут дьонноро. Болот Боотур аатын Хатылылар ылан олороллор, Хатылы орто оскуолата Болот Боотур аатынан, онтон Болот Боотур тѳрѳѳбүт дойдута-тѳрдѳ арҕаа алаас. Ол алааска үс сэргэ турар. Онон итинник талааннаах дьоннор уутуйан үѳскээбит сирдэригэр, хаһан эрэ, ханна эрэ биһиги кэннибититтэн хатыланан, итинник дьоннор биһиги оҕолорбутуттан, биһиги ыччаттарбытыттан тахсыахтара син биир эргийэн кэлиэхтэрэ диэн биһиги эрэнэбит. Онон биһиги инникибит-кэскилбит оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр үѳрэтиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Оттон хомолтобут диэн, биһиги эдэр сылдьаммыт кырдьаҕастарбытыттан элбэҕи ахтан, ахтыылары биһиги кэммитигэр билиңңи курдук ѳйдѳбүннүк оңоруу олох болҕомтоҕо ууруллубат эбит. Уонна тѳрѳппүттэрбит, дьоннорбут да кэпсээбэт этилэр. Онон биһиги кэннибититтэн билигин кырдьађастар бѳҕѳ аҕайаатылар, ахсааннаах киһи хаалла. Онно ођолоор кырдьаҕастары кэрийэн, үѳрэтэн, үлэлээн эрэргит хайҕаллаах. «Лучше поздно, чем никогда»,- диэн буолар. Итинник докумуону киллэрэн ѳс хоһоону тугу эрэ булан үѳрэтии боппуруоһугар үлэлэһэргитигэр биһиги сүрдээђин махтанабыт. Чэ итини этэн туран эһиэхэ үлэҕэтигэр ситиһиини уонна бу сылдьыыгыт таах хаалбатын, эһиэхэ бэйэҕитигэр эрэ буолбакка, дьоңңо сэргэҕэ эмиэ баҕарабын.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Иннокентийы атыннык ким диэн ааттыылларый?
2. Иннокентий хайдах ойдоо5уй?
3. Арыылаахха ханнык дьиэ оҥорбутуй?
4. Ойуур Булгунньахха ким олороруй?
5. Ханна бастаан колхоз тэрийтэлээбиттэрэй?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэргэ уур.
1. Уто йаах дукҥсаа-
2. Уунр саб лобното-
3. чуеэй -
4. лобтоон-
5. мээнэбисс-
3. Саамай өйдөөх киһи кимий?
Слепцова Варвара Григорьевна – Санаа
1931 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр төрөөбүтэ. СГУ историческай-филологическай факультетын бүтэрбитэ. Өр сылларга нуучча тылын, литературатын, төрүт культура учууталынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.
2000 сылтан хас да кинигэни суруйан таһаартарда. “Ситим быстыбатар ханнык”-2001с., “Саха барахсан” 2006с., “Нарын-наскыл” 2007с., “Суруйааччы Ньукулай Туобулаахап” 2008с., “Таайбат таабырыным, тиийбэт чыпчаалым” 2009с. Улууска, республикаҕа ыытыллыбыт литературнай конкурстар кыайыылаахтара.
Алаҕар нэһилиэгин, Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо. Саха Республикатын үтүөлээх учуутала. РФ журналистарын союһун чилиэнэ.
Дойдум – ытык Бахсы
Тыгын саҕана дойдуттан, Туймаада Киллэмиттэн, Туйма үрэҕи батан тахсан улуу эбэ Өлүөнэ илин эҥэригэр Улуу арыы кытылыгар олорбуттар. Ол олорон: “Илин тыаҕа киһи олохсуйуох үчүгэй сирдэ-уотта көрүҥ диэн Халтайар, Туймаарар, Мукулай Баатыр диэн дьоннору ыыталлар. Ол дьон билиҥҥи Бахсы сирин булаллар уонна дьоннорун таһаараллар. Бахсы ууһун хоһуун-хоодуот дьоно үөскээбит-ууһаабыт саҥа олохторо Тыа Бахсыта диэн ааттаммыта. Оттон Бахсы ууһун дойдуга (өрүскэ) хаалбыт дьоно төрөөн-ууһаан, Дайды Бахсыта диэн ааттанан, Тыа Бахсытын сорҕото буолан – биир нэһилиэк буолан – 1904-1905 сс. диэри олорбуттар эбит.
Бахсылар түөрэхтэрин олорпут, кэскиллэрин тэриммит саҥа сирдэрэ, кырдьык да, дьикти сир буолан биэрбитэ. Манна үс үрэх түмсэр сиригэр бэйэ-бэйэлэриттэн чугас икки улуу булгунньах олорор. Бу булгунньахтар буордарыгар Бахсы ыччата үөскүүр. Манна Убаһа Хаһаатын томторун анныгар үс үрэх Туйма диэн үөс үрэх буолан уутун Өлүөнэ эбэҕэ суккуйар. Туйма үрэх күөх тунаарын көрөн, Бахсы ыччата атаҕар турар.
Тыа Бахсытыгар ууһаабыт дьон ортотугар Куһаҕан Чөчөгөөйөп диэн киһи баар эбит. Кини Куһаҕай диэн уоллаах эбит. Ол Куһаҕай 12 уоллааҕа дииллэр, кыра уола Туобу эбит. Туобу Соҕотох Намылдьыйа диэн уоллааҕа үһү. Намылдьыйа саҕана сахалар сүрэхтэнэн христианскай ааттаммыттар. Онон кини Намылдьыйа Бүөтүр буолбут. Намылдьыйа 10 уоллааҕа биллэр. Олор ортолоругар хайыы үйэҕэ Суруксут Бүөтүр-Слепцов Петр Петрович диэн киһи баар буолбут. Бахсы халыҥ дьоно-сэргэтэ Куһаҕай 12, Намылдьыйа 10 уолуттан төрөөн-ууһаан баар буолбуттар. Бу Слепцовтар, Барашковтар, Ноговицыннар, Местниковтар, Решетниковтар уо.д.а.
Өбүгэлэрбит бу сири-уоту таптаан, кинилэргэ аат-суол иҥэртээн, бэртээхэй дьиэ-уот туттан, сылгыны-оҕуһу сыһытан – олохтоохтук, үйэлэр тухары олорорго оҥостуммуттара, саха үрдүк таһымнаах материальнай культуратын айбыттара, сиэри-туому олохтообуттара, сиэри-майгыны сириэдиппиттэрэ. Бахсыны саха сирин биир тахсыылаах дьонноох сайдыылаах түөлбэтигэр кубулуппуттара. Былыр Бахсынан Таатта сахалара, Томпо, Өймөкөөн тоҥустара суолланаллара. Бахсы сураҕы-садьыгы истэ олорор сэргэх сир этэ.
Бахсы дьоно тыаны солоон бурдук үүннэрбиттэр. Ханна да тиий, сонуоктарга сааһын бурдук кэнчээрилээн чэлгийэрэ, күһүнүн саһарчы буһара. Былыр Тааттаттан кытта бурдук мэндэйдэһэ кэлэллэрэ дииллэрэ кырдьаҕастар. Үгүс ыал өрдөөҥүттэн килиэп буһарар оһохтоох этилэр. Манна туохтан да сиэрдээх быһыы өрө тутуллар эбит. Киһини туох-ханнык иннинэ өйүнэн-санаатынан, майгытынан-суобаһынан сыаналыыр эбиттэр. Бодойбо көмүһүгэр маҥнай тиийбит сахалар ортолоругар Бахсы уолаттара бааллар эбит.
Өксөкүлээх эппитинии,
Тайҕа-тайҕа баһын
Тайаммахтаан ааһар
Талааннаах сырыылаах Бахсы уолаттара дойдуларын олоҕун өрө тарпыттар. XIX үйэ ортотуттан бахсылар дьиэлэрин муосталыыр, хоруобуйалыыр, чуулаанныыр, күүлэлиир буолбуттар. XX-с үйэ саҕаланыытыгар Бахсы сиэдэрэй олохтоох, баай-талым дойду курдук бүтүн Саха сиригэр биллэр эбит”.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Куһаҕай хас уоллааҕый?
2. 1904-1905 сс. ханна олорбуттарый?
3. Бахсы дьоно тугу үүннэрбиттэрэ?
4. Намылдьыйа хас уоллааҕый ?
5. Бахсы хаһыс үйэттэн биллэр буолбутай ?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэргэ уур.
1. муйдаата-
2. кумуйал табаыр-
3. ахталйар-
4.луоэно-
5.хасыб-
3. Ааттар суолталара
1.Халтайар-
2.Мукулай Баатыр-
3. Куһаҕан Чочогоойоп-
4. Куһаҕай-
5.Соҕотох Намылдьыйа-
Филиппова Мария Егоровна - сэһэнньит, норуот маастара
1952 сыллаахха атырдьах ыйын 2 күнүгэр Чакыр нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьи кэргэӊӊэ 4-с оҕонон күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ - Александра Николаевна Егорова. Эһэлэрэ Иван Егоров уонна Прокопий Сидоров биир кэмӊэ нэһилиэк кинээстэрэ буола сылдьыбыттар, ийэтин өттүттэн Дьөгүөрэптэр сэниэ ыал эбиттэр. Аҕата Егор Михайлович Филиппов Яковлевтары (ЭриликЭристиин) кытта биир төрүттээх- уустаах эбиттэр.
Мария Чакыр, Хайахсыт, Дирин орто оскуолаларын бүтэрэн, 1971 сыллаахха СГУ саха салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1976-2002сс. ОртоХалыма, Чурапчы улуустарыгар саха тылын, литературатын учууталынан үлэлээбитэ. 1984- 1995сс. Д.П.Коркин аатынан республиканскай спортивнай интернат-оскуолаҕа үлэлиир кэмигэр, национальнай концепцияны олоххо киллэриигэ ситиһиилээхтик үлэлээн, сахатылын, литературатын, төрүт культуураны үөрэтэр «Арчы» диэн комплекс – лабораторияны олоххо киллэрэн, оҕолору сахалыы тыыӊӊа уһуйбута .
1995 сыллаахтан 2002 сыллаахха диэри Чурапчы улуустааҕы гимназиятыгар ыӊырыллан кэлэн үлэлиир. “Саха тылын орто оскуолаҕа үөрэтии. 5-11 кылаас.” Программа. ( 1992) , “ Сахалыы саӊа. 10 кылаас.” (1992), “Сахалыы саӊа. 11 кылаас ”(1993 ) , “Саха тыла. 8-9 кылаас” (1996,1998, 2000сс.) үөрэх программатын, пособиеларын автора.
2002 сылтан Хотугулуу илиӊӊи федеральнай университет хотугу норуоттар тылларын уонна культуураларын үөрэтэр институт старшай преподавателэ.
Мария бэйэтин дойдутун үһүйээннэрин Эрилик Эристиин суруйууларыгар олоҕуран эдэр ыччакка кэпсиир.
Сэһэн
Сэмэн үрүйэтэ диэн бу биһиги дойдубутуттан олох чугас кыра үрүйэ тахсар. Онно төрөөбүт эбит, онно олорбуттар дьонноро, аҕата, эһэтэ, онно Бөтүҥ сыһыыта диэн сүрдээх үчүгэй алаас баар. Бөрө Бөтүннэр диэн Аммаҕа бааллар. Бүлүүгэ, Намҥа, Ньурбаҕа бааллар. Онтон биһиэхэ икки Бөтүн диэн баар. Биирэ Бөтүн толооно диэн, онтон иккиһэ Бөтүн сыһыыта диэн. Ону дьэ тоҕо маннык ааттаах буолбуттарын туһунан Эрилик Эристиин аан бастаан “Чолбон” сурунаалга 1928 сыллаахха “Бу Бөтүҥнэр” диэн сэһэнин былыргы сэһэҥҥэ олоҕурбут, кэпсээнин бэчээттэппит эбит. Ол кэпсээн билигин ааҕан көрдөххө аан бастакы историческай, норуот бастакы сэһэнин тыыннаах уобарас оҥорон кэпсэтиннэрэн, олох устун уобарас айымньы оҥорон таһаартаабыт эбит. Далан «Дыгын Дархан» суруйуутун кытта үлэлэрэ сибээстээхтэр. Бөтуҥнэр тустарынан үһүйээни, номоҕу таһаара иликтэринэ, ким да хомуйа да илигинэ тутум 1934 сыллаахха Сэһэн Бололоох суруйбут эбит буоллахтарына, 1928 сыллаахха бэчээккэ тахсыбыт. Ону тоҕо биһиэхэ Бөтүҥ диэн Бөтүҥ сыһыыта алаас баар буолбутун? Тоҕо Эрилик Эристиин бу кини туһунан номоҕу суруйбутун? Оннук номоххо саха бары былыргы олоҕо-дьаһаҕа барыта кэпсэнэр.
Холобур, ыһыах икки көрүҥэ баар. Бастакы көрүҥэ кыһарҕаннаах кырыа кыһыны туораан, билиҥҥи бириэмэнэн аахтаххына холобура, саҥа дьыл. Ыам ыйыгар ыһыах буолар эбит. Кытарах биэлэри ыаннар кымыстыыллар онон бырааһынньыктыылларэбит. Онтон иккис көрүҥүгэр дьиҥнээх биэни ыаннар, дьиҥнээх уруҥ тунах ыһыах иккистээн ыһыахтыыллар эбит. Ол Эрилик Эристииҥҥэ сиһилии суруллар уруу, араас сиэр-туом,итэҕэл, туох баар барыта бу кэпсээҥҥэ кэпсэнэ сылдьарын мин бэйэм урут да аахпытым, билигин да ааҕаммын соһуйабын , интириэһиргиибин. Хайдах маннык бу сэһэҥҥэ, кэпсээҥҥэ сурдээх элбэх былыргы номоххо тиһиллэн хаалбытын Сэмэн Степанович баҕар оннук суруйбута дуу? Эбэтэр бэйэтэ оннук кэпсэнэрэ дуу? Биллэн туран уус-уран уобарас , ойуулааһын баар буолар. Тоҕо Бөтүҥнэр диэн сыһыы ааттаммытын туһунан мин эһиэхэ кэпсиир буоллахпына маннык историялаах. Чакыр нэһилиэгэ диэн Боотурускай улууска биир Хатылылары кытары , Сыланнары кытары былыргы эрдэтээӊӊи нэһилиэк эбит, нууччалар кэлиэхтэриттэн. Биһиги дьоммут сирдэрин- уоттарын аӊаарын Бөтүӊнэр бас билэн олорбуттар. Бөрө Бөтүӊнэр диэн аатырар дьоннор эбиттэр. Күүстэрэ-уохтара, кыахтара-сэниэлэрэ. Биһиги сирбитин ылан олороллоруттан биһиги киһибит Чакы Боотур кыыһырар. Номоххо маннык кэпсэнэр:”Түүн даҕаны утуппат, күнүс даҕаны олоппот” диэн. Инньэ гынан икки өттүттэн сэрии тэрийбиттэр. Аннараа дьоннор сэриигэ тэринэн, Хондунан кэлбиттэр. Сулҕаччынан кэлбиттэр, аттарын аһаппыттар, биир алааска, сыһыыга, толооӊӊо кэлэннэр оттооннор аттарын аһаппыттар. Ол толоонноро Бөтүӊ толооно диэн ааттанар
Суруйда Попова Сайыына 9 класс үѳрэнээччитэ, Чурапчы, 2012 с.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1.Ыам ыйыгар туох буолбутай?
2.Сэмэн үрүйэтэ диэн тугуй?
3.Тоҕо Бөрө Бөтүҥнэри диэн ааттаабыттарый?
4. Бөрө Бетүҥнэр ханна олороллоруй?
5. Дыгын Дархан хаһан бэчээккэ тахсыбытай ?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэргэ уур.
1.мнээс
2.робо тобннуэр
3.надал
4.бугэлуу
5.маанн
3. Ааттар суолталара
1.Бөрө Бетүҥнэр-
2.Чакы Боотур-
Максимова Татьяна Ивановна – колхознай тутуу, тыыл, үлэ бэтэрээнэ,
Хатылы нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа.
(1928-2014)
Татьяна Ивановна, норуокка биллэринэн Татыйыыс 1928 сыллаах төрүөх. Төрөөбүт – үөскээбит сирэ Бабаҕа үрэҕэ. Онтон Биттикигэ «Кыһыл Сиэмэ» колхозка улаатар. Кыра эрдэҕиттэн колхозка хара үлэҕэ миккиллэн улаатар.
1949 сылтан тохтоло суох ыанньыксытынан үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта.
Сээркээн сэһэнньит, нэһилиэгин былыргытын олоҕун, дьонун-сэргэтин умнубакка кэпсээн сурукка-бичиккэ киллэртэрбит дьоннортон биирдэстэрэ.
Икки оҕолоох, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх. Кинилэр Ньурбанан, Тааттанан олороллор, бары үлэһит, үөрэхтээх дьон.
Олоххо буолбут түбэлтэлэр
Улахан ойууттар араспаанньаларын билбэт эбиппин. Хосхойо диэн киһи баар үһү. Ол киһи буоллаҕына улахан ойуун, алдьархайдаах ойуун. Оттон көннөрү соҕус ойуун Уйбаныап Ньукулай үһү, Манчыары аҕалара. Оттон удаҕаннар буоллаҕына Бусайа Биэтэ, үчүгэй аата – Маарыйа эмээхин, Көллөр ойоҕо диэн ааттанар.
Бабаҕаҕа аҕыйах хаһаайыстыбалаах холкуос, 40 хаһаайыстыбалаах быһыылаах этибит. Син бэрт баҕайытык олорбуппут, сүрүннээн Баайыттар. Халыҥ ийэ ууһа этибит. Таайым, Иустинов Григорий Гаврильевич - Кыттайбан бииргэ төрөөбүт убайа.аҕата олоҥхолуур этэ. Олоҥхолууруттан куттанан ытаан соххойон этим. Инньэ гынан сүгүн даҕаны истибэт этим. Дьаарбайа бардахпына, түүн да хоммот этим. Эрэй бөҕө, оҕолор атааххын, оҕолору ытатаммын, бэлэстэтэҕин диэн, бары мунньустаннар «Кыһыл сиэмэлэр» олоҥхолотоллор. Мин өйдүүрбүнэн «Сылгы уола Дыырай» дии-дии олоҥхолуур быһыылаах этэ. Ол абааһы бөҕөнү этиһиннэрэр-охсуһуннарар, ол абааһыттан мин куттанаммын наар ытыыбын, ол иһин эбэм холдьоҕор этэ. Арааһынайдаан ыллатан, ытатан-соҥотон дьэ ыллатар буолара. Сорукка сылдьар сорук-боллур.
Биттикигэ Ыстапаан Өндөрөйөп дьиэтэ, кырдьаҕас дьиэ, саамай кырдьаҕас дьиэ. Дьоскуос оҕонньор кэпсиир этэ. Эдэр эрдэҕинэ, саҥардыы ыал буолан оҕолонон-урууланан Чурапчыттан таххан иһэн, ардах бөҕө түспүт үһү, сааскы ардах, дэлби илийбит үһү. Арай ол сытыйан Аараҕы сатыы киһи түһэн иһэн көрдөҕүнэ арай дьиэттэн сүрдээх хара төлөн буруо бөҕө таххыбыт үһү. «Ону аата эрдэ сайылыкка таҕыстахтарай, хата Ыстапааннаах тахсыбыттар, чэйдээн барыам буоллаҕа» - диэн, көрө испит. Биттики киэҥ, сатыы хаамар киһи, ону көрө испит. Оттон дьиэҕэ киирбит, буруо бөҕө таххар үһү оһоҕун үөлэһиттэн, икки сирэйдээх оһох баар этэ. Арай киирбитэ туох да суох үһү. Оһохторун ньэнньийбит, ким да суох үһү. Онтон таххан иһэн, аан дьиэ оһоҕун холумтанын күлүгэр тайаммыт, «Бээрэ буруо баара ээ» диэн баран туох даҕаны этэ аһыллан, куттанан этэ аһыллан тоҥон, ыалдьыбыт тымныйан кутталыттан. Онтон кими да булбатах, дьиэтигэр барбыт хайдах тиийбитин билбэтэх. Ыйы быһа ыалдьан сыппыт. Ону ойууннаппыттар. Оччолорго балыыһа да сытынар да суох санардыы ыал буолар эдэр дьонно, былыр. Ыалдьыбыт. Ону үөһээ, аллара абааһы мунньустаннар мунньахтаан аһыы-сии олордохторуна, ол Ыстапаан оҕонньор иннилэрин-кэннилэрин быһа хаампыт. Ону быһа кымньыылаары гыммыттар да син дьоллоох буолан кыайан кымньыылаабатахтар, инньэ дэттэрбит ойуун. Оттон ыалдьан-ыалдьан баран син оспут, өлбөтөх. Онтон аны, биир Тайахтаах диэн кырдьаҕас эмээхсин баар үһү, абааһы. Ону Ылгымаайыга эмиэ саас тахсан иһэн, Чурапчыттан тахсан иһэн, Туораах икки Аарах икки ардыгар суолунан баран иһэн, Солко диэн сиргэ баран истэҕинэ, ол эмээхсини көрсүбүт, уун-утары көрсүбүт, аһыҥа курдук көтүөлээн иһэр үһү, тайаҕынан чиэстэнэн. Онтон сүөһүлэр, ынахтар сытыргыы-сытыргыы, олоотуу-олоотуу тыаҕа туораан биэрбиттэр. Ол хотун дьэ оҕордук ыстаналаан Тааттаны таҥнары киирбит. Дьоскуос буоллаҕына сүрдээх куһаҕан сыт, чугаһаабытын кэннэ куһаҕан сыт кэлбит, ону дөлбү сүрэҕэ өлөхсүйбүт, хотуо бөҕөнү хотуолаабыт. Инньэ гына эмиэ баран сыппыт. Онтон сайын оттуу сылдьан, былыргы дьон отторун наһаа үрдүк гына кэбиһэллэр үһү. Ону кэбиһэ сылдьан, ол үрдүк оттон суулубут, иэччэҕин силгэтин быһа түһэн кэбиспит, үйэтин тухары атаҕа суох буолбут. Ол эмээхсин ол торуоскатын биэрэн барбыт үһү. Инньэ диир этэ оҕонньор.
Мин наар Бабаҕаҕа олорбутум, Боппуоппары кытары тэллэх баттаа, ыаллаһан да, дьукаахтаһан да, үйэ-хайа аймахтыы эбиппит. (Аҕан аҕата) Ɵлөксөй Боппуок маҥнайгы ойоҕуттан тоҕус оҕолоох эбит. Онтон маҥнайгы ойоҕо өлөн хаалбыт, баайдар эбит дьонноро. Тураахтааҕынан, Бабаҕанан олохсуйан олорбуттар. Тоҕус оҕото тоҕус аны үллэстэн барбыттар баайын-дуолун. Онтон кэргэнэ эрдэ өлбүт дьахтары кэргэн таһаарбыт эбээбин, Дакаара эмээхсин диэн ааттанар. Маҥнайгы кэргэнэ Дьаарылла эбит Манастыыраптар диэн, онтон биир уоллаах хаалбыт. Кыра, аҕам курдук улахан буотах, Ɵлөксөй Манастыырап диэн киһи.
Сатаан ыллаабаппын, эдьиийим аах ыллыыллар этэ, хабарха ырыата диэн, куолай ырыата диэн. Былыргы ыһыахха, биһиги кыра эрдэхпитинэ, бары холкуос дьон буолан Биттикигэ ыһыахтыыр этибит. Хатылы биэс холкуостаах, биэс холкуос биэс сиринэн киирэбит. Биһиги буоллаҕына «Кыһыл ыллыктар» Биттики илин халдьыайатын Чалла чараҥын Сыгынньах күөл диэн, дьэ ол онно параадтыыбыт. Баайын Бүөккэ параадтатар, былаахтанан, былакааттанан уонна бытахай дьону биһитини саамай кэнники анньыталыыр. Оннук параадтаан тырыбынаҕа кэлэбит бары. «Бартыһааттар» Аараҕынан киирэллэр, «Хомсомуоллар» Ыллай булуҥунан киирэллэр, «Аармыйалар», «Толооннор» Ондуруоһап булуҥунан киирэллэр. Онно сылгы – сүөһү өлөрүнэн, эт син сиэтэллэр этэ. Эттээх, кымыстаах буолабыт.
Боппуоп «Аармыйа» холкуос киһитэ, ол киһи этэр этэ, Улахан ойуун, Хосхойо ойуун, дүҥүрдэнэн, таҥастанан, былыт үрдүгэр олорон баран, Булуҥҥа, өрүс бүтүүтүгэр муораҕа түһүүтүгэр «Остуолба хайа»- дии, дии туойан саҥата бу баар курдук доллоһутан кыыран аҕай баран иһэр буолар үһү. Гражданскай сэрии иннинэ, Ленаҕа киирэннэр, Эдьигээн диэн сиргэ тиийэннэр балыктаабыттар. Онно баран иһэн, көрөллөр үһү, ол оҕонньордоро былыт үрдүгэр олорор үһү, үүт-үкчү бэйэтэ бэйэтинэн, саҥа таһаарынан доллоһутан аҕай баран иһэр үһү, улахан абааһылаах ойуун үһү. Кэнники ол ойуун кыырарын дьоннор истэллэр этэ.
Мукааһыга Баайыттар уонна Уйбаныаптар бары сайылаан олороннор, онно Сэргэй Уйбаныап диэн киһи дэлби ыалдьан баран ньиэрбэтигэр оҕустаран ийэлээх аҕатын бурдук сынньар соҕоҕунан өлөрөн биспит. Ону Сэргэй абааһыта диэн куттаан ахан биэрэллэрэ, ону олох да көрбөтөҕүм. Үлэҕэ хамнаска кэлэ-бара сылдьан ол Сэргэйтэн куттанан дьэ, көрүмээри сор бөҕөнү көрөр этим, куттал бөҕөнү куттанар этибит. Ол киһи тахсан тыаҕа ытынан кэбиспит.
Дьонно-сэргэҕэ билиҥҥи олох ыараханыгар дьэ түбэһиэхпит, сибилигин тимир суол туруо, гаас үөдэн кэлиэ, үлэһиттэр бөҕө, омуктар кэлиэхтэрэ, саамай олох үчүгэйэ хата, төһө даҕаны сордоннорбут-муҥҥаннарбыт сэрии кэнниттэн биһиги олорон ааспыт эбиппит. Ким да кими да атаҕастаабат, ким да кими да кытта охсуспат-этиспэт этэ, кимтэн да куттаммаккын, наһаа чиэһинэйдик, үчүгэйдик олорон, сылдьан ааспыппыт. Төһө да үлэ ыараханын иһин. Үп-ас ыарыаҕа, омуктар кутулланнар ол арааһынай суол үөдэн, сирбит-дойдубут алдьаныа, мас-от бөҕөнү солуохтара, охторон тимир суолун оноруохтара, ыарахан балаһыанньаҕа киирэрбит буолуо. Үөрэҕэ суохтар хаалыахтара, үөрэхтээхтэр үчүгэйдик сылдьыахтара.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Хас хаһаайыстыбалаахтарый?
2. Саамай кырдьаҕас дьиэ ким дьиэтэй?
3.Иустинов Григорий Гаврильевич убайын аҕатын туһунан кэпсээ.
4.Бусайа Биитэ үчүгэй аата?
5.Ыстапаан Ондоройоп ханна олороруй?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэргэ уур.
1. Соххойо
2. Амчыанры
3. Такытйабн
4. Сытанпаа нодоройоп
5. Дьскуосо
3. Ааттар суолталара
1. Хосхойо-
2. Манчыары-
3. Уйбаныап Ньукулай-
4. Кыттайбан-
Попов Семен Романович – Сиэдэрэй Сэмэн - кыраайы үөрэтээччи
Сэмэн Романович Чурапчы оройуонугар 1930 сыллаахха Белолюбскай нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
1964 сыл СГУ биологическай отделениетын бүтэрэн, 1967 сыл ССРС Наукаҕа Академиятын Сибиирдээҕи салаатыгар аспирантураҕа киирэр, 1981 сыллаахха кандидатскайын көмүскүүр.Онтон ыла сүүрбэ биэс сыл биология институтугар, СГУ-га научнай чинчийэр үлэнэн дьарыктанар.
Научнай үлэтин таһынан, кэлин 10-ча сыл устата төрөөбут нэһилиэгин үөрэтиинэн утумнаахтык дьарыктанан, 2005 сыл „ 1 Хайахсыт (Арыылаах)“ 1 кинигэтин, 2010 сыллаахха 2 кинигэтин таhаартарар. „Сахалыы сурук-бичик“ диэн дьиэтээҕи музейы тэриммитэ.
Үлэ, тыыл ветерана, биологическай наука кандидата, ССРС Наукаҕа Академиятын Сибиирдээҕи салаатын бочуоттаах улэһитэ, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх улэһитэ, Арыылаах нэһилиэгин бочуоттаах гражданина.
Мөрүөн Боппуок– бэйэтэ дьүүллээх кинээс (үһүйээн)
Мөрүөн, аҕатын Нохор Бүөтүрү удьуордаан, балайда дьоҕурдаах салайааччынан уонна буруйдааҕы бэйэтэ дьүүллүүр ньымалаах чугаһынан-ырааҕынан сураҕырбыт киһинэн биллэр. 1850 сыллаах биэрэпискэ М.П. Попов 28 саастааҕар нэһилиэк кинээһэ буолбут.
Кини бардамын, дохсунун иһин Таһыырдаах кинээс диэн ааттанан, бар дьон уоһуттан түспэккэ, ырааҕынан-чугаһынан сураҕырбыт. Бэл кыраайы үөрэтээччилэр суруктарыгар-бичиктэригэр киирбит. Улууһугар сураҕырбыт Мөрүөн кинээс уһунан эһилиэк кырдьаҕастара хаалларбыт эпсээннэригэр уонна сурукка бэлиэтэммит сорох үгэннэригэр тохтоон ааһар тоҕоостоох буолсу.
Мөрүөн кинээстиир кэмигэр нэһилиэккэ быстах бэрээдэги кэһии туһунан, быһылааннар тахсыталаабыт түгэннэрин сыллааҕы отчуотугар киллэрбэтэбит. Ол эрэн байан-тайан олорор бириэмэтигэр нэһилиэгин дьонуттан бэрээдэги ытаанахтык ирдиирэ диэн, сиэнэ С.П. Попов кырдьан олорон кэпсиирин истэрим. Үлэҕэ сүрэҕэлдьиир, бэрээдэги тутуспат дьону «саат-суут» диэн бэйэтэ быһаччы дьарыйар ньымалааҕа. Кинээс быстах буруйу оӊорбут дьону, дьыала тэрийэн суукка биэрбэккэ, ойуччу турар көстүүлээх ытык тиит умнаһыгар кэлгиттэрэн баран, дьон бүттүүнүн көрүүтүгэр таһааран, бырдахха, күлүмэӊӊэ сиэтэн накаастыыра үһү. Буруйданааччы буруйун билинэн, көннөрүнүөх буолан, мэктиэ тылын бар дьонун ортотугар кинээскэ биэрдэҕинэ эрэ, кэлгиллибит сааттаах «хара тиититтэн» босхолоноро. Мөрүөн кинээс буруйданааччыны дьүүллүүр икки «хара тииттэрэ» Хомустаах үрэҕэ Дулҕа сайылыкка түһэр тоҕойугар тыыннаах туоһу буолан билигин да «суоһурҕана» туралларын курдук көстөллөр. Инньэ гынан кинээс дьүүлүн түмүгүн сонно тутатына нэһилиэгин дьонун ортотугар ситиһэрэ олуһун көдьүүстэммит, бэрээдэги кэһии суоҕун кэриэтэ буолбут.
Кырыктаах Мөрүөн Боппуок дьону дьарыйар, таһыттарар да буоллаҕына, дьиӊнээх оӊорбут буруйдарын иһин дьүүллүүр-дьүһүннүүр эбит. Ол да иһин буоллаҕа, Мөрүөн Боппуок дьону бэйэтигэр тардар, сэӊээрдэр уратылара, киһи үлэтин-хамнаһын сыаналыыр, көрү-нары кытта дьүөрэлэһиннэрэн салайар, бар дьонугар ытыктаммыт кинээһинэн биллэр.
Оhуокайдьыт мастар ( номох)
“Оһуокайдьыт мастар” хайдах үүммүттэрин туһунан номох кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын. 1908 сыллаахха Биэрэ сайылыгар дьон, мас сиэмэтин оһуокайдаан тэпсэн кэбиспиттэрин түмүгэр элбэх тиит мас үүнэн тахсыбыт, ортотугар Наараҕан маһа диэн үүммүт. Ол- оһуокайдьыт киһи аата. Бу оһуокайы Дьааҥы оһуокайа диэн ааттыыллар эбит.
Суруйда Попов Алеша 9 кылаас үөрэнээччитэ Арыылаах, 2010 с.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. М.П.Попов хас сааһыгар нэһилиэк кинээһэ буолбутай?
2. Кини хас сылга нэһилиэк кинээһэ буолбутуй ?
3. Мөрүөн киинэс саҕана бэрээдэк хайдах этэй?
4. Буруйданааччы хайдах босхолоноруй?
5. Мөрүөн кинээһи сөбүлээтин дуо?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн тур уор.
1. Мөрнүө ппбкуо
2. Хонор Түөрүб
3. һардыхаат
4. Мохутсаах
5. раах итит
3. Ааттар суолталара
1. Мөрүөн Боппуок-
2. Нохор Бүөтүр-
Беляев Иван Петрович
( 1934 -2012)
Иван Петрович 1934 сыллаахха бэс ыйын 21 күнүгэр Чурапчы оройуонун Түөйэ нэһилиэгэр Кытакы таһыгар баар Нуоталаах диэн алааска күн сирин көрбүтэ. Сут буолан, дьоно эһээхэй оҕону илдьэ Алдаӊӊа көмүс хостонор сиригэр барбыттар. Онно тиийэн, аҕата балык заводугар үлэлээбит. 4-5 сааһыгарАаллаах сыарҕатыгар олорон, дойдутугар төттөрү кэлэр. Манна кэлэн, абаҕатыгар Дьөгүөр Бэлээйэпкэ иитиллэр. Бииргэ төрөөбүт убайа Ньукулайы Алдантан 1935-36 сс. төттөрү ыыппыттар. Болтоӊоҕо ийэтин дьонугар иитиллэ барбыт. Эдьиийэ Аана, бэйэтэ колхуос үлэһитэ буолан, айаҕын ииттинэр. Абаҕатын биир уола, 5 кылааһы бүтэрэн баран, өлбүт. Аҕатын, ийэтин өйдөөбөт. Арай Алдаӊӊа сылдьан, аҕата, ийэбит өллө диэн, сиэтэ сылдьарын өйдүүр. Төрөппүттэрэ иккиэн Алдаӊӊа хаалбыттар. Аҕата Бүөтүр 1937 сыллаахха өлбүт, Уус-Маайа оройуонугар Нуотара төрдүгэр көмүллэн сытар дииллэр.
Түөйэ
Сэрии сылларыгар сут буолан, дьон көһүүгэ барбыта. Мин аҕабын кытта хаалбытым. 2-3 сүөһүнү иитэн, бурдук ыһан син олорбуппут. Сэрии кэнниттэн өӊ бөҕө буолбута. Көһүүттэн саӊа кэлэн, оҕус суох буолан, от сатаан оттооботохторо. Онтон-мантан хомуйсан, хаалбыт олохтоох холкуостартан ат эӊин уларсан оттообуттара. Ат охсоро, мунньара саӊа айыллыбыт кэмэ этэ. Онтон ыла дэриэбинэ буолан, арҕаалыын-илинниин бииргэ холбоһон, бөһүөлэк оӊорбуттара. Онтон кэлин «Мөрүөӊэптиин», Дьаарыллалыын холбоһон олордохторуна, Сыланы холбообуттар, кэлин улахан сопхуос буолан олорбуттар. Түөйэҕэ ойууннуур дьон баар эбиттэр. Олортон биирдэстэрэ Мэхээлэйэп Сэмэн диэн. 1953 сыллаахха аармыйаҕа барарбар кини ыалдьан хаалбыта уонна өлбүт этэ. Ойууннуурун истибитим. Кэрэх маска ыттан тахсар эбит. Биир эмэ киһи дьиэтигэ киирдэҕинэ, «эт сиигин дуо?» диэн, эт быраҕар, Сэмэн улахан ойуун үһү. Ыалдьар кэмигэр, эмээхсинэ тутаары гынаҕына, быһа ыстаан кэбиһэрэ үһү. Оттон өйдөнөн кэллэҕинэ, бааһыттан туох да хаалбатах гына оһордон кэбиһэрэ үһү. Кини уола Михайлов Уйбаан Сэмэнэбис былырыын өлбүтэ.
Мин сааһым тухары сүөһү икки сылгы икки иитэн үлэлээтим. Сылгыһыттыы сылдьан, үлэм сыаналанан, ханна эрэ куруорка ыыта сатаабыттарын барбатаҕым. Чурапчытааҕы райком грамоталара, махтал суруктара элбэх. Дойдубар 1937 сыллаахха кэлэн баран, онтон ханна да халбарыйбатаҕым. Кэргэним Мырыла Амматыттан төрүттээх Сергевтар кыыстара Степанида Уйбаанабына диэн. 10 оҕоломмуппут: 5 кыыс, 5 уол. Биир эрэ оҕобут ыал буолбатаҕа. 1982 сыллаахха герой аатын сүкпүппүт. Чурапчы райпотун бэрэсэдээтэлиттэн Манастыыраптан «Москвич» көрдөөн ылбыппыт. Сылгыһыттыы сылдьан ыллаан бөҕө буо.
Манна ойуур иһигэр
Чыычаах ыллыыр, күн көрөр.
Сэбирдэхтэр үүрүллэн,
Үрдүбүнэн көтөллөр.
Миэхэ тикпит дьэрэкээн
Саахымаккын дьүөрэлээн,
Тиийиэм, тиийиэм эйиэхэ,
Колхоз кыыһа доҕорбор.
Суруйда: Байбаллыков Ваня, 6 кылаас. 2009 сыл, от ыйа.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Ханнык сылларга дьоннор көһүүгэ барбыттарай?
2. Бу ыал хас сүөһүнү ииппиттэрэй
3. Сэмэн диэн кимий?
4. Кини ханнык кулууб чилиэнэ?
5. Сэмэн хаһан армияҕа барбытай?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн тур уор.
1. Мерүөпэнтиин-
2. Хэмэлээйпэ
3. Нэмэс
4. Нойуу
5. Убаайн
3. Сэмэни уруһуйдаа.
Пинигина Валентина Дмитриевна
1944 сыллаахха Чурапчы оройуонун Болугур нэһилиэгэр төрөөбүтэ.1971 сыллаахха Н.К.Крупская аатынан Ленинградтааҕы култуура институтун үөрэнэн бүтэрбитэ. Норуодунай театр режиссерын идэтин баһылаан, үрдүк категориялаах культпросвет, музей үлэһитэ буолбута. Валентина Дмитриевна Дириҥ норуодунай театрын тэрийээччитинэн уонна бастакы режиссерунан үлэтин саҕалыыр.
1978-1993сс Чурапчы улууһун кыраайы үөрэтэр музей научнай сотруднигынан, директорынан үлэлиир.
1986 сыллаахтан Чурапчы оройуонун «Уран уустар» диэн норуот маастардарын түмсүүтүн салайааччыта.
Валентина Дмитриевна 1993 сылтан улуустааҕы оҕо уонна дьиэ-кэргэн отделын начальнига. Бу кэмҥэ ученайдары кытта «Тиэргэн» улуустааҕы программаны оҥорон, олоххо киллэрбитэ. Элбэх ыстатыйа, брошюра, буклет, телевидение биэриилэрин, « Улуу Куданса суолунан», «Чэй иһии церемонията», «Олоҥхо ыһыаҕын иһитэ» бырайыактар, улуустааҕы Олоҥхо 2006-2015 программа ааптара. Элбэх Россия, аан дойду таһымнаах быыстапка кыттыылааҕа.
Билигин «Айылгы» култуура уонна духуобунас киинин « Норуот айымньыта уонна искусствота» отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. ССРС культуратын туйгуна, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ журналистарын союһун чилиэнэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо, культура, үлэ бэтэрээнэ.
ЕГОРОВ Михаил Аввакумович–Мадьалба Ойуун туһунан быстах сэһэн.
50—с сыллар саҕаланыыларыгар биһиги сайылыкпытыгар Халбаныкыга хантан эрэ кэлбит икки кыыстаах оҕонньордоох эмээхсин баар буолбуттара. Кыргыттара миигин кытта саастыы кэриэтэ этилэр. Оччолорго ферма оҕолорун кыһынын толору хааччыллыылаах интернакка олордон үөрэтэр этилэр. Инньэ гынан кыһынын үөрэх кэмигэр бииргэ олорорбут . Улаханын Анна, кыратын Настя диэн ааттыырбыт. Кинилэри Торокоолор кыстыктарыгар олохтообуттара. Ол кыстык дьиэҕэ кинилэр иннилэринэ сайын аайы холостуой эр дьон мустан утуйар этилэр. Улахан кыргыттар эмиэ атын дьиэҕэ бэйэлэрэ туһунан утуйар этилэр. Мадьалбалар (кинилэри истибэттэригэр итинник ааттыыллара) ити дьиэҕэ кыһыннары - сайыннары олорбуттара. Сайын сайылык эр дьоно, ыһыахха диэри окко киириигэ бэлэмнэнэн, уус балаҕанын тула мусталлара. Кэпсээн, сэһэн-сэппэн бөҕө буолара, киэһэтин эдэр өртѳ мустан, кэнсэлээрийэ таһыгар куулаҕа эмиэ да лапталыыллара, эмиэ да оһуохайдыыллара. Мин оччолорго төрдүһү эҥин бүтэрбит куорсун хороҕой этим буоллаҕа. Ол эбэтэр окко миигин кырам иһин аҕам аах ыыппаттара, хата, ол оннугар бурдук тардар миэлинсэҕэ борбуйдарын көтөхпүт бырааттарбын, балтыларбын батыһыннара сылдьан, оҕус сиэтэрим. Анялаах Настя биһигини кытта оонньообот этилэр. Кэлин санаатахха, ийэлэригэр көмөлөһөллѳрѳ эбитэ буолуо, аҕалара улаханнык ыарытыйар дииллэрэ. Кининэн биһигини куттуур этилэр: « Оҕонньор кыыһырыа, айдаарыман», -диэн буолара. Ол диэки ыыппат этилэр. Инньэ гынан туой алаас хоту, илин өртүгэр сылдьарбыт. Биир үтүө күн (окко киирбит кэннэ) ол курдук миэлинсэҕэ бурдук таттара сырыттахпытына арай Үнкүр (алаас соҕуруу ѳттѳ) диэкиттэн улахыын- улахан холорук турда уонна айан суолун устун биһиги диэки дьэ иһэр ээ, тыаһа-ууһа сүрдээх. Мин, оҕуспун тохтотон баран, абаҕам оҕонньорго үөлэһинэн хаһыы бөҕөну түһэрдим. «Абаҕаа, абаҕаа, соҕурууттан Үнкүртэн холорук иһэр, хайыыбыан?» -диэн. Кинилэр иккиэлэр этэ. Абаҕам этэр: «Чэ,оҕускун баҕанаҕа баай, бэйэҕит иһирдьэ киириҥ». Түргэн үлүгэрдик оҕуспун баҕанаҕа сөрүү тардан баайдым , оҕолорбун үөлэһинэн иһирдьэ киллэрдим, ол тухары хараҕым холоруктан арахпат, холоругум тыас-уус бөҕөнөн, сыыһы-буору бүрүнэн айан суолун устун сайылыкка кэллэ да, суол устун ойуун олорор дьиэтигэр таҕыста. Арай үөлэскэ туран көрдөхпүнэ, холоругум дьиэ таһыгар икки хоруудаҕа хатарылла сытар туорах бурдугу үөһээ көтөҕөн ыла-ыла, умса быраҕаттааата, ол икки ардыгар аан аһыллар-сабыллар тыаһа иһиллэр курдук , тимир илиис, кураанах хаппыт мас аан лабырҕаан олорор, тыаһа-ууһа алаас чуумпу үүт-тураан олоҕун аймаан кэбистэ. Үөһээ дьиэ үрдүгэр бугул от турарын халлаан оройугар диэри ытыйан таһаарда, эмиэ да хаһыы, эмиэ да кыланыы иһиллэр курдук, дьэ уонна санаабын ситтим диэх айылаах ол курдук оттору-мастары бурдуктары бүрүнэн кэлбит сирин устун төннөн, айан суолугар киирдэ да, хоту диэки түһэ турда. Итини барытын көрөн туран, абаҕам аахха кэпсээн, этэн иһэбин. Арай холорук ааһан , арыый уоскуйбуппут кэннэ оҕонньотторум кэпсэтэр саҥалара иһиллэр: « Оо, дьэ оҕонньорбут аттанар буолла быһыылаах?!»-диэн. Хайа оҕонньор ханна аттаныахтааҕын кыайан быһаарбатым. Истэн эрэ кэбистим. Салгыы оҕуспун сиэтэн, оҕолорбун олордон, миэлинсэбин таттаран бардаҕым дии. Ити итинэн хаалла. Нөҥүө сарсыарда утуйан турбутум, дьонум кэпсэтэллэр: «…Бөөлүүн оҕонньорбут олохтоох сиригэр бараахтаабыт…»-диэн. Дьэ ити курдук Михаил Аввакумович Егоров –Мадьалба ойуун күн сириттэн олохтоохтук барыытын илэ харахпынан кѳрѳн турабын. Айылҕа кистэлэҥ күүһэ сүдү , билигин ону мин даҕаны, атыттар даҕаны кыайан быһаарбаттара буолуо. Арай аҕам этэринэн, биһиги эҥэргэ кини тиһэх ойуун этэ. 30-с сыллардаахха ойууннааһын бобуллубутугар үрэххэ күрээбит курдук. Ол кэлин олох оннун булбутун эҥин кэннэ дойдутугар киирэн уҥуоҕун хааллардаҕа.
Кини ойууннааһынынан эрэ буолбакка, көрбүөччү быһыытынан эмиэ абыраллаах эбит. Өрдөөҕүтэ Хатылы нэһилиэгин олохтооҕо Ньукулай Ностороойоп ийэтэ эмээхсин сайылыгыттан кыстыгар көһөн иһэн, сибээскэ күлүүһүн түһэрэн кэбиспитин оҕонньор түбэһэ кэлбит, көрдөспүттэригэр кыырбыт, илистиэр диэри кыырбыт, булан баран, оһох үөлэһинэн холумтанна түһэрэн биэрэн турардаах. Ол туһунан аҕам кэпсиирэ,өйдөөн хаалбытым итиччэ.
Орто дойду ойууттара үөһээ дьылга хаан Тойоҥҥо тахсан үҥсэр ааттаахтар. Ол үҥсүүлэригэр сороҕор тылларын ылыннаран төннөллөр эбит.
Оччотугар орто дойду олоҕор үчүгэй өртүгэр уларыйыы буолар эбит. Улахан сиэмэх ойуун айалаах буолар эбит. Ойуун айатын сир-дойду, алаас, үрэх тумулун икки ардыгар,эбэтэр икки хайа икки ардыгар иитэр буолара үһү. Кини айатын син булт айатын курдук сэһэргииллэр. Үөһэнэн буолар эбит, харахха көстүбэт, холобур үөһэнэн айаннаан иһэн эбэтэр ойууну сылгылаан , эккирэтэн иһэн ойуун, удаҕан кэлэн киирэн биэрэн, кылыытын таарыйан эһиэхтээх буоллаҕа. Билигин даҕаны оннук иитиллэн турар айалар баалларын туһунан сэһэн-номох буола сылдьар.Холобура, мин аҕам кэпсииринэн, Амма өрүс сүнньүгэр үрэҕи туора , үрдүнэн илин эҥэр Хардааччылаах хайа диэҥҥэ дылы ойуун айата иитиллэн турар диэн буолара. Ойуун айата эстэрэ бэрт өлүүлээх буолара үһү, ойуун эрэ өлбөт, кини таһынааҕы дьоно эмиэ табыллыахтаахтар эбит. Биһиги сайылыкпыт соҕуруу өттүгэр улахан алаас баар. Аата да Улахан алаас диэн, ортотугар арыы тыалаах. Ол арыы тыаҕа эриллэн үүммүт аарыма улахан тиит баара , ону аҕам аах ойууттар охсуспут сирдэрэ дииллэрэ, арыы тыа тумсунан куулаҕа ойуун араҥаһа баара, билигин да уот сиэбэтэх буоллаҕына турара буолуо, түөрт остуолбатыгар мэкчиргэ кыыллаах. Кыра сылдьан, биһиги ол таһынан харахпытын симэн баран ааһарбыт. Ол дөрүн-дөрүн дүҥүрэ тыаһыыр этэ. Аҕам, кустуу тиийэн баран, ол тыаһыттан сороҕор төннөн кэлэрэ, «оҕонньор сөбүлээбэтэ» диирэ. Ол ойууну Кыпчыытыын ойуун курдук өйдөбүллээхпин, Кини Болугур Айыытын убайа, Тоҥус ойуунун кытта кииссэн баран, куотан киирэн, Быттына күөлүн уутугар хомуһунан тыына сыттаҕына, ох түһэн бааһырдыбыт, онуоха оҕонньору сыарҕаҕа тиэйэн, дойдутугар таһааран истэхтэринэ: « Ханна тыыным быстар да, онно уҥуох тутаарыҥ», - диэн кэриэһин эппит, ону толорон, дьоно ол Улахан Алаас куулатыгар араҥастаабыт эбиттэр. Ол туһунан аҕам барахсан бэрт элбэҕи сэһэргиирэ да быданан хаалбыт . Арай өссө биир киһини сөхтөрбүт ойуун туһунан түбэлтэ баар. 80-с сыллардаахха Чурапчы музейын экспозициятын саҥардан оҥорбуппут. Итэҕэл тематыгар ойуун таҥаьын туруорарбыт туһунан былааҥҥа киирбитэ. Художник-постановщик К.Расторгуев бэрт баҕайытык таҥан оҥорон истиэнэҕэ, 4 мм-дээх өстүѳкүлэ тааһынан бүрүйэн кэбистэ. Сарсыарда кэлбиппит ѳстүѳкүлэбит үнтү барбыт, бүтүннүү муостаҕа ыһылла сытар. Сүбэлэһэн баран, сыт таһааран, буруолатан баран, айах тутан кѳрдѳстүбүт, «дьон-сэргэ туһугар» диэн ис хоһоонноохтук, хата, ылыммыта этэҥҥэ турбута. Ойууттары билэр - үѳрэтэр дьонтон кѳрдѳрѳн ыйыталаһан билбиппит, орто ойуун таҥаһа эбит диэн буолбута. Чэ, ойууттар тустарынан истибит сэһэним ити курдук.
Суруйда Никонов Сеня, 10 кылаас үөрэнээччитэ, 2012сыл.
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. 50-с сылларга кимнээх баар буолаллар?
2. Оччотооҕу ферма оҕолоро хайдах үөрэнэллэр?
3. Ханна холорук түһэр?
4. Расторгуев диэн кимий?
5. 80-с сыллардаахха Чурапчыга туох буолбута?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн тур уор.
1. Мдьаалаб
2. Онууй
3. Рооклотор
4. Кунру
5. гуевторсар
3. Саамай таланнаах киһини тал.
Наумова Марфа Степановна
Кини Чурапчы Хатылытыгар үөскээбит, төрөөбүт-ууһаабыт киһи. Бастакы кылааска сырыттаҕына ийэтэ, иккис кылааска сырыттаҕына аҕата өлөннөр, Марфа Степановна үһүс кылааһы бүтэриэҕиттэн оскуолаттан уурайбыт. 30-с сылларга Марфа комсомол ыҥырыытынан Томмокко көмүс хостооһунугар үлэлээн баран кэлбит эдьиийигэр Вераҕа сыстар. Ол да уһаабатаҕа, Вера өлөн, кыысчаан Чурапчы остолобуойугар иһит сууйааччынан үлэлии киирбитэ.
1943 сыл уон алталаах кыыһы комсомол райкомун секретара Василий Ермолаев ыҥыттаран ылан, биир ый Дьокуускай куоракка трактористар курстарыгар үөрэттэрэ ыытар. ЧТЗ тыраахтарын куурсун ситиһиилээхтик бүтэрэр. Карл Маркс аатынан колхозка бурдук хомууругар таһаараллар, опыттаах трактористка Е.Яковлевка-Дьүөкэттэҕэ сыһыараллар. Дьүөкэттэ ХТЗ трактордааҕа, онно үлэлииргэ кыыһы бэркэ уһуйбута. Сменанан үлэлииллэрэ, күһүн үчүгэй үлэһит быһыытынан хайҕаммыта. Старшай трактористка тиийэ үүммүтэ. Марфа Сылан алаастарын, күөллэрин кытыы сонуоктарын хорутар, Мугудай «Сайдыы» холкуоһугар түүннэри-күнүстэри паардааһыҥҥа улэлиир. 1945 с. «Партизан» колхуоска сааскы ыһыыны соҕотоҕун түмүктүүр.
1947 сыл алтынньытыгар фронтан эргиллэн кэлбит биир дойдулааҕар Попов Федор Егоровичка кэргэн тахсар. Бу кэмтэн ыла Хатылыга олохсуйбуттара. Марфа «Кыһыл ыллык» колхозка ыанньыксыттаабыта, субан сүөһүнү көрбүтэ, арыыһыттаабыта. Сыыйа-баайа Марфа элбэх оҕо иһирэх ийэтэ, үгүс сиэн эбэтэ, хос эбэтэ буолар дьолго тиксэн, ферматтан саҕалаан дьааһылаҕа, дьыссаакка, интэринээккэ, оскуолаҕа тиийэ үлэлиир.
Уһуннук үлэлээн элбэх хайҕабыл кумааҕыларынан, грамоталарынан, үрүҥ көмүс кутуу мэтээлинэн, Ийэ албан аатын уордьанынан наҕараадаламмыта.
Поповтар 50-ча сыл иллээхтик – эйэлээхтик олорбуттара.
Былыргы олохтон кэпсээн
Былыр аҕатын, ийэтин дьиэтигэр өлөрбүт дьону тыыннаахтыы көмөллөр эбит. Сүрдээх күүстээх, буолуммат оҕонньоттору илдьэн көмөллөр эбит, таххалларыгар оһохторун ааннарын хайа тардан таххаллар эбит. Былыр дьоппуоннар эмиэ оннук таһааран айа үрдүгэр көмөллөр эбит.
Саха сиригэр былыр атын омуктар эмиэ сылдьаллар эбит. Немецтэри наһаа өрө туталлар быһылаах, көнө, дьараҕар – дьороҕор уӊуохтаах оҕо төрөөтөҕүнэ, улааттаҕына «немец» диэн ааттыыллар эбит. Быратааһап Ойууну Өстүөпэ Куһумуун тутан аҕалан оонньуур оҕо оӊостубутун бу Туман алааһыгар көрбүтүм. Онно биһиги, хара үлэһиттэр, сүөһүтүн эӊин көрөн бэтэрээтэх салҕааһын балаҕаӊӊа олорбуппут. Нууччатын дьиэтин кирилиэһинэн икки – үс кирилиэһи тахсар этибит даҕаны, кими да киллэрбэккэ сабан кэбиһэллэрэ. Арай мин өйдүүрбүнэн: «Дьэ, бөҕө ааттааххын, бухара уӊуоҕу үнтү оҕус» диэн баран суолугар уран биэрбитэ. Онно хайа охсубутун ду хайаабытын да өйдөөбөппүн. Аҕабыт кыыһа Нина Винокурова диэн ойохтоох этэ, олор былыр, нууччалар буоланнар, биэсэлкэлэрин таӊаһынан сабаллар этэ. Ол таӊас иһигэр киирэн: «Чэ, кыһыл оҕолуу ытаа» диэбитэ. Онно кырдьык ытыыр быһылаах этэ, ону мин араарбат буоллаҕым дии. Киллэрэн ити Чурапчы оскуолатынан барытынан Субуруускай сылдьыбыта. Онтон ол Өстүөпэни Болтоӊоҕо илдьэ барбыттара. Болтоӊо кырдьаҕастара билигин бараннахтара буолуо, арыычча эрдэ эбитэ буоллар кэпсиэ этилэр.
Билигин биһиги эдэрбит эбитэ буоллар бэйэбит көӊүл оттоон – мастаан, көӊүл аһаан – сиэн олоруо эбиппит. Үлэлиир киһиэхэ үчүгэй олох кэллэ. Онтон үлэлээбэккэ эрэ таах сылдьар киһиэхэ туох үчүгэй олоҕо кэлиэҕэй? Былыр даҕаны баар этилэр кыралаан оннук бырадьаага, хаартыһыт, арыгыһыт дьоннор. Хаарты былыр дэлэй быһылаах этэ, онтон арыгыны аҕалан иһэллэр этэ чиэппэрдээх арыгынан. Аны санаатахха ,буокка оӊорон уулууллар эбит. Ол эрээри дьахтар да оҕо да арыгыны испэт этэ. Уонна биир эмит маанылар быыкаайык биир – икки суотайдаах иһитттээх уонна кыра дьааһыктаах буолаллара. Ол дьааһыкка уга сылдьан маанылаабыт кырдьаҕастарыгар, аат ааттаан кэлбит киһиэхэ үрүүмкэнэн кутан биэрэллэр этэ. Ким даҕаны онно тиийэн өӊөлдьүйбэт. Оҕоҕо да , дьахтарга да, эдэр киьиэхэ да биэрбэттэр. Кырдьаҕас оҕонньоттор эрэ иһэллэр. Оннук хойукка диэри баар этэ. Оҕолорбут, ыччаттарбыт маннык үйэҕэ, бэйэм санаабар үчүгэй буоллаллар ханнык дии саныыбын, кими даҕаны куһаҕаннык санаабаппын. Бөтөрүйбүт да көнөр дииллэр дии. Ол гынан баран ыарахаттардаах. Бэйэ бэйлэрин түсүһэн биэрэллэрин туох да алдьархайдык сирэбин. Ити диэн алдьархай ээ. Алдьархай диэбэт этим, ити тыл сүрдээх аньыы тыл, тоҕо диэтэххэ мин оҕо эрдэхпинэ «өлүү алдьархай буолбут» дииллэр этэ, иннэ гынан ити тылы сүрдээхтик ыарыргыыбын. Саха тыла сүрдээх баай. Ону туох эмэ үчүгэйи көрдүлэр эрэ «алдьархай» дииллэр. Сороҕор истэн туран буойабын. Олус да үчүгэй, наһаа да үчүгэй, кэрэ даҕаны… Саха тыла сүрдээх баай!
Мин үһүс кылааһы бүтэрэн баран төрдүскэ үөрэнэ сырыттахпына ,убайым кэргэнэ аан маӊнай Чурапчыга таӊара дьиэтигэр остолобуой аһыллыбыта, онно поварынан барбыта. Биир ынахтаах этибит, биир ынахтан ордугу көрбөт этэ Сэбиэскэй былаас ,биһигини аһатаары онно ыанньыксыт ылбыттара. Убайым эрэйдээх инбэлиит, тугу да кыайбат этэ. Балыаһа аттыгар олорбуппут. Үүт атыылыыр этибит, чугастан балыаһа кыргыттара киирэн атыылаһаллар этэ. Ол онон килиэптэнэн олорбуппут. Күһүн үөрэнэ ыыппатахтара, оҕолорун көрбүтүм. Убайым ол кыһын өлбүтэ. Саӊаспар көмөлөһөн остолобуойга иһит сууйсар этим. Оччолорго Чурапчыга ньуоска уута суохэ тэ. Оччотооҕу оҕо ынах хомуйара, уу баһара, бурдук тардара, анны лэппиэскэ оӊорон , туох да үлэ баһаам буоллаҕа дии.
Суруйда Захаров Христофор
1. Билиигин бэрэбиэркэлэн.
1. Хайдах дьону тыыннаахтыы көмөллөрүй?
2. Ааптар ханнык тылы сөбүлээбэтий?
3. Нина Винокурова аҕата кимий?
4. Убайын туһунан кэпсээ.
5. Ханнык омуктар бааллар эбитий?
2. Буукубалары сөптөөх миэстэлэринэн тур уор.
1. Бауй-
2. Ноойу-
3. Мөҥөн-
4. Отсууоэп-
5. Лобното-
3. Нина Винокурованы уруһуйдаа.
Түмүктүүр үлэ.
1. Ааттарынан үһүйээннэр ааттарын эт.
1. Омоллоон-
2. Туймаарар-
3. Уоҥку-
4. Бөрө Бөтүҥнэр-
5. Хосхойо-
2. Бу ааттары ойуулуур тыллары сөпкө туруор.
1. Омоллоон. А. Дьадаҥы.
2. Кутуйах баай. Б. Омуннаах.
3. Чааппара. В. Кус.
4. Омуоруйа. Г. Эмис.
5. Кылгас Фома. Д. Кэччэгэй, баай
3. Бу үһүйээннэртэн, номохтортон сөбүлээбит геройгутун талын, тоҕо кинини талбыккытын быһаарын.
4. Бу үһүйээннэр, номохтор жанрын быһаар.
5. Үһүйээннэр, номохтор туһунан кылгас эссе суруй.